Η κρήνη των Καπαριανών βρίσκονταν στο «Ζαριανό μετόχι» στα Καπαριανά, στον κεντρικό δρόμο Ηρακλείου Μοιρών, στο ύψος της διασταύρωσης προς το Ζαρό. Οι κάτοικοι της περιοχής, καθώς και περαστικοί, οδοιπόροι και ιππείς, υδρεύονταν από την κρήνη. Όπως προκύπτει από σχετική επιγραφή που βρίσκεται πάνω της, η κρήνη των Καπαριανών κατασκευάστηκε το 1899 με έξοδα των κατοίκων του Ζαρού, από τον Καρπάθιο τεχνίτη Ιωάννη Μαρηνάκη. Μετά από αίτημα του Δήμου Μοιρών και για τη διευκόλυνση της διαπλάτυνσης στο δρόμο προς Ζαρό, η κρήνη λύθηκε και μεταφέρθηκε στο λόφο Κούλε.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Πρόκειται για κρήνη που χρονολογείται από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η οποία φέρει ημερομηνία 1908 και επιγραφή ανακαίνισης με δαπάνη της κοινότητας Πόμπιας. Η κρήνη αποτελείται από ορθογώνια δεξαμενή, λαξευτές πέτρες στις τρεις πλευρές της, ενώ στο βόρειο τμήμα της υπάρχει μια μαρμάρινη σαρκοφάγος Ρωμαϊκής Εποχής. Η σαρκοφάγος χρησιμοποιείται ως γούρνα απορροής του νερού, ενώ φέρει ανάγλυφη διακόσμηση με γοργόνια και βουκράνια που επιστρέφονται από κυματοειδή γιρλάντα, και κεφάλες κριών στις δυο γωνίες.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Το τοπωνύμιο «Λούτρα» αφορά σε πηγή που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του λόφου «Βορειανός Δέτης» ένα χιλιόμετρο δυτικά από τον οικισμό της Φανερωμένης. Η «Λούτρα» χρησιμοποιούνταν τόσο όσο βαπτιστήριο κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο από τον 1 ο έως και τον 4 ο αιώνα και στη συνέχεια απέκτησαν τη μορφή κανονικών λουτρών για καθαρισμό. Τα βαπτιστήρια – λουτρά θα καταργηθούν από τη νεοσύσταση Εκκλησία από τον 4 ο αιώνα κι έπειτα, προκειμένου οι βαπτίσεις να γίνονται σε ναούς ή στεγασμένα βαπτιστήρια. Η περιοχή της Λούτρας έχει συνδεθεί με την ταφή αβάπτιστων παιδιών στο σημείο, με την παράδοση να θέλει τα νεκρά παιδιά τα θάβονται στο σημείο ως και τις αρχές του 20 ου αιώνα. Λίγα μέτρα από την πηγή «Λούτρα» υπάρχουν τα ερείπια ενός ορθογώνιου κτιρίου που εικάζεται ότι χρησιμοποιούνταν επί Τουρκοκρατίας ως λουτρό και χαμάμ, χωρίς όμως να υπάρχουν στοιχεία αρχιτεκτονικής που να το αποδεικνύουν.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Η εκκλησία του Αγίου Παύλου κατασκευάστηκε από τεχνίτες του στρατού του Νικηφόρου Φωκά στο τέλος του 10 ου αιώνα στα δυτικά της αρχαίας πόλης της Φαιστού. Στο σημείο του Ιερού εντάχθηκε ένα κυκλικό εσωτερικά κτίριο κι εξωτερικά τετράγωνο, πιθανόν για να εξυπηρετεί τις ανάγκες βάπτισης. Υπάρχουν αρχιτεκτονικά στοιχεία που ενισχύουν την υπόθεση ότι πριν είχε υπάρξει στο χώρο παλαιοχριστιανική βασιλική, που πιθανότατα ήταν αφιερωμένη στον Απόστολο Παύλο. Κι αυτό διότι, ο Απόστολος Παύλος, πράγματι κήρυξε, βάπτισε και οργάνωσε σε αυτή την περιοχή την Κρητική Εκκλησία. Υπάρχει άλλωστε και μαρτυρία από τις αρχές του 14 ου Αιώνα ότι η τοποθεσία στην οποία βρίσκεται ο ναός ονομάζονταν «Βαπτιστήρας».

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Το συγκρότημα κρήνης και πλυντηρίων στο Σίβα χρονολογείται στον 16 ο Αιώνα και θεωρείται ένα από τα ομορφότερα που σώζονται στην ύπαιθρο της Μεσαράς. Η κρήνη εφοδιάζεται με νερό από πηγή που βρίσκεται νοτιότερα. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως στην περιοχή υπήρχαν διάφοροι κτιστοί, υπόγειοι αγωγοί, που δεν σώζονται. Πάνω από τον κρουνό της κρήνης υπάρχει επιγραφή με βυζαντινή γραφή και έφιππο άνδρα που κρατά σκήπτρο. Στη βάση υπήρχαν 10 πέτρινες γούρνες που χρησιμοποιούνταν για πλύσιμο ρούχων. Οι περισσότερες από αυτές βρίσκονται κάτω από πόρτεγο.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Η Μονή είναι αφιερωμένη στην Παναγία Οδηγήτρια ενώ οικοδομήθηκε τον 16 ο Αιώνα, γύρω από έναν δίκλιτο ναό του 14 ου αιώνα. Το νότιο κλίτος του ναού κατέρρευσε και αντικαταστάθηκε από ένα στενότερο βόρειο. Η Μονή είχε οργανωθεί ως αμυντικός χώρος κατά της τουρκικής εισβολής στην Κρήτη με περιβάλλον τείχος και τριώροφο πύργο, του Ξωπατέρα. Γύρω από την μονή Οδηγήτριας υπήρχαν μικρές πηγές όμως το αμυντικό συγκρότημα χρειάζονταν ανεξάρτητη παροχή νερού ιδιαίτερα σε περίπτωση πολιορκίας. Κατασκευάστηκε μια μεγάλη δεξαμενή λαξευμένη στο βράχο που υδρεύονταν από όμβρια ύδατα. Ένα θολωτό πηγάδι στο άκρο της εσωτερικής αυλής επιτρέπει την άντληση του νερού της δεξαμενής.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Υδραγωγείο ρωμαϊκής περιόδου αποκαλύφθηκε το 1997 στην περιοχή του Κόκκινου Πύργου όταν οι άμμος αποσύρθηκε μετά από έντονες θαλασσοταραχές. Το υδραγωγείο είχε θεμελιωθεί πάνω στα βράχια της θάλασσας κι εκτείνονταν ως την Καταλυκή. Σήμερα έχει αποξηραθεί κι εν μέρει οικοδομηθεί κάτω από τον παραλιακό δρόμο.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Ο λόφος «Κουρτοκεφάλα» ήταν γνωστός από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα ως ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους στη νότια Κρήτη. Στο σημείο υπάρχουν στοιχεία κατοίκησης και νεκροταφεία της υπομινωικής εποχής. Στη βόρεια ρίζα του λόφου και του ερειπωμένου σήμερα οικισμού Κούρτες καταγράφονται πήγες νερού και δύο τεχνητά υπόγεια υδραγωγεία, καθώς και μια μικρή κτιστή δεξαμενή. O δυτικότερος αγωγός αποτελείται από σήραγγα με οροφή και κυκλικό θάλαμο οπού αναβλύζει και συγκεντρώνεται το νερό στο δάπεδο της σήραγγας. Ο δεύτερος αγωγός με φραγμένη σήμερα είσοδο αποτελείται από σήραγγα και ορθογώνιο θάλαμο. Το νερό από την έξοδο των δυο σηράγγων με υπόγειους αγωγούς φθάνει στη δεξαμενή η όποια είναι κτιστή.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Ο Ζαρός, λόγω της πληθώρας των υδάτων που διέθετε διαχρονικά, αποτελούσε το «άτυπο υδραγωγείο» για ολόκληρη την περιοχή της Μεσαράς. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι στη θέση «Στέρνα» υπήρχε «μάνα νερού» όπου επί ρωμαιοκρατίας συγκεντρώνονταν μεγάλη ποσότητα νερό σε σκεπαστή δεξαμενή, που στη συνέχεια μέσω υδρομάστευσης διοχέτευε το νερό από Ζαρό και Γέργερη στα μεγάλα οικιστικά κέντρα της Μεσαράς. Ακόμα και σήμερα, από το συγκεκριμένο σημείο συλλέγεται το νερό που εμφιαλώνεται και διοχετεύεται σε όλο τον κόσμο με την επωνυμία «ZARO’S».

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Έως το τέλος της δεκαετίας του 80 βορειοδυτικά του Ζαρού υπήρχε μια μικρή λίμνη καλυμμένη με νούφαρα. Τη λίμνη είχε δημιουργήσει κρατήρας ανάβλυσης μεγάλης πηγής. Η δασική υπηρεσία θέλησε να αξιοποιήσει τη λίμνη το 1987 σε συνάρτηση με την αξιοποίηση του φαραγγιού του Ρούβα και του ομώνυμου δάσους που ανήκουν στην περιφέρεια της Γεργερής. Οι χωματουργικές εργασίες διάνοιξης της λίμνης έφεραν στο φως ερείπια δεξαμενών και αγωγών της ρωμαϊκής περιόδου όπως στη πηγή Στέρνα.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Η μονη Αγ. Αντωνίου δημιουργήθηκε τον 16ο αιώνα από ιερωμένο της εύπορης Ηρακλειώτικης οικογενείας Βροντηση. Προϋπήρχε όμως στο χώρο μια βυζαντινή εκκλησία πιθανών των αρχών του 15ου αιώνα αφιερωμένη στον απόστολο Θωμά αγνώστων κτητόρων που οικοδομήθηκε στο σημείο αυτό εξαιτίας μιας πλούσιας σε νερό πηγής. Ιερέας Βροντήσεις αποφάσισε την ίδρυση καινούργιας μόνης με σύγχρονες προδιαγραφές για να αντικαταστήσει γειτονικό υπερκορεσμένο και στενόχωρο μοναστήρι του Βαλσαμόνερου. Πράγματι μέσα στους επομένους αιώνες η μονή ΄΄Βροντησίου΄΄ όπως και αυτή των ΄΄Απεζανών΄΄ λειτούργησαν σαν μεγάλα πολιτιστικά κέντρα . Στα μέσα του 19ου αιώνα οι τούρκοι τα πυρπόλησαν επανειλημμένα και τα κατέστρεψαν σχεδόν ολοσχερώς. Ο κτήτορας της Μόνης έδωσε ιδιαίτερη σημασία στην πηγή την όποια διαμόρφωσε συμφώνα με τα αναγεννησιακά πρότυπα της εποχής. Η πρόσοψη της κρήνης αποτελείται από μεγάλη μαρμάρινη πλακά με ανάγλυφες παραστάσεις των πρωτόπλαστων Αδάμ και Εύας στα πόδια των οποίων τρεις Σατυρικές μορφές εκβάλλουν από το στόμα τους το νερό της πηγής.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Νοτιοανατολικά του οικισμού Βορίζα υπάρχει μια μικρή πηγή που κατά παράδοση είχε νερό ιαματικό και καταπραϋντικό σαν το βάλσαμο. Στο χώρο οικοδομήθηκε μια μονή αποτελούμενη από δυο παράλληλα κλίτη κι ένα δυτικό εγκάρσιο και εξωτερικό νάρθηκα. Συμφώνα με τις τρεις επιγραφές και χαράγματα, το βόρειο κλίτος ήταν αφιερωμένο στην Παναγία και διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες τον 14ο αιώνα. Το νότιο κλίτος ήταν αφιερωμένο στον Ιωάννη τον Πρόδρομο και οικοδομήθηκε στις αρχές του 15ου αιώνα ενώ το εγκάρσιο δυτικό κλίτος του Αγίου Φανουρίου οικοδομήθηκε το 1426 και ιστορήθηκε το 1431 από τον Κρητικό ζωγράφο Κ. Ρίκο. Η μεγάλη θρησκευτική οικοδομική δραστηριότητα οφείλεται στο γεγονός ότι οργανώνεται στο χώρο της πηγής ένα από σημαντικότερα μοναστηριακά συγκροτήματα της Κρήτης. Στη Μονή «Βαλσαμόνερου» ή «Βαρσαμόνερου» δημιουργείται η Κρητική σχολή αγιογραφίας στην όποια θα φοιτήσει και ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος.

Πηγή: Έργο, Συλλογικό. ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ - Πολιτιστικής Κληρονομιάς . ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 1999.

Ο Μύλος του Κουκή βρίσκεται στη μικρή κοιλάδα του Βρελη βόρεια του οικισμού Μοιρών. Περιλαμβάνει ένα πολύ ψηλό πηγάδι, θάλαμο άλεσης και μια παράπλευρη αποθήκη. Τόσο τα κτίρια όσο και οι μηχανισμοί του μύλου, είναι σε ικανοποιητική κατάσταση, υπάρχει όμως ανάγκη γενικής επισκευής και στερέωσης.

Πηγή: Νερόμυλοι Μεσσαράς

Το αρχαίο Μάτελον, τα σημερινά Μάταλα, υπήρξε επίνειο αρχικά της Φαιστού και στη συνέχεια της Γόρτυνας. Τα Μάταλα είναι γνωστά για τις λαξευμένες σπηλιές τους, που αποτελούν τάφους της Ελληνορωμαϊκής Περιόδου. Το ακρωτήριο νότια από τα Μάταλα έχει συνδεθεί με το ακρωτήριο Νύσος και το σημείο όπου ναυάγησαν τα πλοία του Μενέλαου, σύμφωνα με την ομηρική Οδύσσεια. Ο αρχαιολογικός χώρος δίπλα στο χωριό, ο πυρήνας της πόλης, άρχισε να ανασκάπτεται στη δεκαετία του 1980 κι έφερε στο φως μεγάλα κτίρια και εργαστήρια μετάλλων, αγγειοπλαστικής, ξυλουργικής. Η πόλη φαίνεται ότι ήταν σε ακμή από τον 6ο πΧ έως τον 7ο μΧ αιώνα, χωρίς όμως να έχει εγκαταλειφτεί ποτέ από τότε. Νοτιοανατολικά του χωριού, υπάρχουν ερείπια αρχαίου ναού ενώ κοντά στην παραλία βρέθηκε μια μαρμάρινη λάρνακα. Στο λόφο νότια του οικισμού υπήρχε η ακρόπολη, στο σημείο όπου σήμερα υπάρχουν ίχνη Τουρκικού κούλε. Οι σπηλιές παρέμειναν άδειες μέχρι τη δεκαετία του '60 που περιπλανώμενοι χίπης τις ανακάλυψαν και τις κατοίκησαν για κάποια περίοδο. Την περίοδο της Χούντας με αίτημα του Μητροπολίτη Γορτύνης εκδιώχθηκαν προσωρινά οι τουρίστες από τα σπήλαια.

Πηγή: peri-planomenos.blogspot.com

Η Λασαία ήταν πόλη της αρχαίας Κρήτης. Βρίσκεται σε απόσταση 2,5χλμ ανατολικά από τους Καλούς Λιμένες και αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη. Η περιοχή είναι πλούσια σε κοιτάσματα χαλκού ο οποίος εξ ορύχθηκε εκτεταμένα κατά την αρχαιότητα. Σώζεται ο αρχαίος μόλος που αποτελείται από ογκόλιθους ριγμένους μεταξύ της ακτής και της μικρής νησίδας που είναι γνωστή ως Τράφος. Το νεκροταφείο της πόλης έχει εντοπιστεί στα δυτικά σε σχέση με την νησίδα. Σήμερα οι ανασκαφές βρίσκονται σε εξέλιξη. Διασώζονται λείψανα πρωτομινωικών, ρωμαϊκών χρόνων, και ερείπια εκκλησίας των πρώτων χριστιανικών χρόνων. Η ιστορία της περιοχής χάνεται στα βάθη των αιώνων, καθώς θεωρείται το μεγαλύτερο λιμάνι της Γόρτυνας. Μέχρι το 1960 το λιμάνι υπήρχε, αλλά δυστυχώς οι πέτρες μεταφέρθηκαν για να χτιστούν οι λιμενικές εγκαταστάσεις για τις δεξαμενές των Καλών Λιμένων. Απέναντι, στην παραλία, αλλά και πάνω στον τράφο διακρίνονται ακόμη σημάδια της πόλης και των τειχών της.

Πηγή: Αρχαία Λασαία

Σε απόσταση 3 χιλιομέτρων δυτικά της Φαιστού, στην κορυφή του λόφου Γρήγορη Κορφή ανακαλύφθηκε ο μινωικός θολωτός τάφος στο Καμηλάρι, σε υψόμετρο 80 περίπου μέτρων. Κτίστηκε στη βόρεια πλευρά της κορυφής, σε σημείο που έχει πανοραμική θέα στα Αστερούσια Όρη, τον Ψηλορείτη και την πεδιάδα της Μεσσαράς. Ο τάφος ανακαλύφθηκε το καλοκαίρι του 1959 μετά τις ανασκαφές του Ιταλού καθηγητή Doro Levi, ο οποίος χρονολόγησε το συγκεκριμένο εύρημα στο 2000 π.Χ. Ο τάφος χρησιμοποιήθηκε σε διαφορετικές περιόδους, το 1800 π.Χ., το 1700 π.Χ. και αργότερα το 1500 π.Χ. – αυτή είναι και η χρονολογία των περισσότερων κτερισμάτων που βρέθηκαν στις ανασκαφές. Ο τάφος στο Καμηλάρι ήταν ημιυπόγειος, και είχε χτιστεί με τη συνήθη μέθοδο των θολωτών τάφων, με πέτρες διαφόρων μεγεθών και λάσπη.

Πηγή: explorecrete.com

Το Σπήλαιο των Καμαρών, γνωστό κι ως Καμαραϊκό Σπήλαιο, βρίσκεται στις νότιες πλαγιές του Ψηλορείτη. Ακριβώς πάνω από το σπήλαιο βρίσκεται η Μαύρη Κορφή, η μία από τις δύο κορφές που σχηματίζουν τη μυθική Σέλα του Διγενή. Έχει μήκος περίπου 40 μ. και μεγάλη κατηφορική κλίση και καταλήγει σε μικρό θάλαμο, στολισμένο από σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικό από σπηλαιολογική άποψη, λόγω φτωχού σπηλαιοδιάκοσμου, αλλά τα μινωικά ευρήματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο το καθιστούν ένα από τα σπουδαιότερα λατρευτικά σπήλαια της αρχαιότητας στην Κρήτη. Από τις Καμάρες αρχίζει το ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί στο σπήλαιο, μετά από μια απότομη ανάβαση διάρκειας 3.5 ωρών, που διασχίζει το όμορφο Καμαραϊκό Δάσος. Το σπήλαιο το 1890 εξερευνήθηκε από Ιταλούς αρχαιολόγους και το 1913 από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή. Βρέθηκαν αγγεία του πρωτοανακτορικού ρυθμού, του 2.000 π.Χ., τα οποία χρησιμοποιήθηκαν, πιθανόν από τους κατοίκους της Φαιστού, για σπονδές προς κάποια μινωική θεότητα. Πρόκειται για αγγεία εξαιρετικής τέχνης με πολύ λεπτά τοιχώματα (ωοκέλυφα), πολύχρωμη διακόσμηση και εκπληκτικά σχέδια. Ο τύπος διακόσμησης των αγγείων, τα οποία έχουν βρεθεί και στα ανάκτορα της Κνωσού και της Φαιστού, ονομάστηκε Καμαραϊκός Ρυθμός. Σήμερα, τα πανέμορφα αγγεία φιλοξενούνται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Πηγή: explorecrete.com

Το χωριό Κουσές βρίσκεται δυτικά της Πόμπιας και 62χλμ νοτιοδυτικά του Ηρακλείου. Εδώ έζησαν οι κρυπτοχριστιανοί Κουρμούληδες, που λένε ότι αριθμούσαν στις παραμονές του Μεγάλου Ξεσηκωμού του 1821, 100 οικογένειες. Η αρχική οικογένεια Κουρμούλη αλλαξοπίστησε γύρω στο 1680. Όλοι τους διατήρησαν την πίστη τους κι όταν ξέσπασε η Μεγάλη επανάσταση του 1821 την αποκάλυψαν κι έλαβαν μέρος, θυσιάζοντας την περίοδο 1821-1830 γύρω στα 100 μέλη της. Στη κυριότητα των Κουρμούληδων ανήκαν δύο Πύργοι στον Κουσέ, οι οποίοι ήταν ενετικοί και θεωρούνταν απόρθητοι. Οι πύργοι αυτοί διέθεταν πολεμίστρες, αποθηκευτικούς χώρους και στα υπόγεια τους εκκλησία – κατακόμβη, όπου τελούσαν τα χριστιανικά τους καθήκοντα, βάφτιζαν τα παιδιά τους, έκαναν τους γάμους τους, παρακολουθούσαν τη θεία λειτουργία και κοινωνούσαν. Στους πύργους αυτούς, ο Μιχαήλ Κουρμούλης φιλοξένησε τον ηρωικό ιατρό Λόγιο και μαζί εκπόνησαν το σχέδιο δράσης κατά του γενίτσαρου Αγριολίδη, που τελικά κατέληξε στον άδικο χαμό του Λόγιου. Στους πύργους αυτούς οι Κουρμούληδες φιλοξενούσαν τους Τούρκους επισήμους, τους οποίους παραπλανούσαν ότι ήταν Μουσουλμάνοι. Αναφέρεται μάλιστα, ότι όταν στον πύργο φιλοξενήθηκε ο Σερίφ Πασάς, τον είδε να βγαίνει από τον ναό της Αγίας Πελαγίας μαζί με το λοιπό εκκλησίασμα. Τότε ο Κουρμούλης είπε στον Πασά ότι «Είναι ανάγκη, για την ασφάλεια του πολυχρονεμένου μας Σουλτάνου, να παρακολουθούμε τους ταβλόπιστους ακόμη και στη λειτουργία τους». Μια άλλη φορά, με επίκεντρο τον πύργο του, ο Κουρμούλης διέλυσε κάθε υποψία ότι αυτός ήταν ο δράστης των φόνων Τούρκων επισήμων στη Μεσαρά. Κοιμήθηκε μαζί με τους απεσταλμένους αξιωματικούς του Πασά, που ήλθαν για να τον κατασκοπεύσουν, στο δώμα του πύργου. Κι ενώ αυτοί κοιμόντουσαν, ο Μιχαήλ Κουρμούλης μαζί με τον αδελφό του, ξεγλίστρησε, πήγε στο χωριό Αληθινή και σκότωσαν τον γενίτσαρο Μεραμεταλή. Ύστερα γύρισε και ξάπλωσε στο κρεβάτι του, εξασφαλίζοντας το άλλοθι και την εκτίμηση του Πασά. Σήμερα, οι δύο πύργοι των Κουρμούληδων στο Κουσέ σώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση, όπως κι η εκκλησία – κατακόμβη της Αγίας Πελαγίας.

Πηγή: cretanbeaches.com